Hoe signaleer je hoogbegaafdheid?

Hoogbegaafdheid komt in elke klas voor, maar wordt niet bij alle leerlingen even makkelijk herkend. Dat kan onderpresteren en gedragsproblemen tot gevolg hebben. Het is daarom belangrijk om begaafdheidskenmerken vroeg te signaleren om zo je leerlingen het juiste onderwijsaanbod te kunnen geven. Maar hoe doe je dat?

Het signaleren van kenmerken van hoogbegaafdheid kan lastig zijn. Dat komt doordat schoolprestaties vaak als uitgangspunt genomen worden. Hoogbegaafdheid gaat echter om veel meer dan cognitieve prestaties. Zo kan een groot vermogen tot creatief denken er bijvoorbeeld ook op duiden dat een leerling meer in zijn of haar mars heeft. 

Gedragsproblemen en onderpresteren

Leerlingen bij wie hoogbegaafdheid niet tijdig herkend wordt, ervaren een mismatch tussen hun ontwikkelbehoeften en -potentieel en dat wat de onderwijsomgeving biedt. Dat kan resulteren in gedrag dat niet direct geassocieerd wordt met hoogbegaafdheid, zoals onderpresteren of gedragsproblemen. Ook kinderen met een een migratieachtergrond of lager opgeleide ouders worden minder snel herkend als hoogbegaafd. 

Profielen van hoogbegaafde leerlingen

Om bepaalde kenmerken bij leerlingen makkelijker te herkennen, beschreven de Amerikaanse wetenschappers George Betts en Maureen Neihart mogelijke kenmerken van hoogbegaafde leerlingen en verdeelden die onder in zes profielen:

1. Aangepast succesvolle profiel

Dit is het profiel waarbinnen de grootste groep leerlingen valt. Het gaat om leerlingen die eigenlijk niet opvallen. Ze beantwoorden aan de verwachtingen van het schoolsysteem. Ze zijn daarbij vaak vooral extern en niet intrinsiek gemotiveerd. 

2. Onderduikende profiel

Hier vallen leerlingen onder die risico’s vermijden en liever hun capaciteiten niet laten zien.

3. Uitdagend creatieve profiel

Dit zijn leerlingen die zich juist wel – en vaak te veel – laten gelden.

4.Dubbel bijzondere profiel

Leerlingen die naast hoge capaciteiten ook een leer- of gedragsstoornis hebben.

5. Risicoleerlingen

Risicoleerlingen zijn leerlingen die zich terugtrekken uit het schoolse leerproces.

6. Zelfsturende (autonome) leerlingen

Goed functionerende hoogbegaafde leerlingen, die weten wat ze kunnen en willen, uitdagingen durven aan te gaan en presteren naar hun mogelijkheden.

Het is verleidelijk om leerlingen op basis van deze profielen te gaan labelen, maar dat is nadrukkelijk niet de bedoeling. De verschillende kenmerken van de profielen kunnen wel helpen hoogbegaafdheid te herkennen en op basis daarvan je aanpak aan te passen.

Combineer analyses en observaties

Juist door verschillende analyses, signalen en observaties te combineren kan hoogbegaafdheid eerder gesignaleerd worden. Dat kan al vanaf groep 1. Leerlingen wennen zich soms vanaf groep 1 al aan om zich aan te passen aan leeftijdsgenoten om zo niet op te vallen. Onderstaande middelen kunnen je helpen om hoogbegaafdheid tijdig vast te stellen:

• Observeren: dit is vooral waardevol bij jonge leerlingen. Wat voor (complexe) taal gebruiken ze? Welke werkjes kiezen ze? Hoe maken ze die? Hoe tekent een leerling?
• Luisteren naar de ouders: ouders kennen hun kind het best. Vaak realiseren ouders zich alleen niet dat een kind een ontwikkelingsvoorsprong heeft, omdat zij het gedrag van hun kind niet afwijkend vinden. Bovendien kunnen leerlingen op school ander gedrag dan thuis vertonen.
• Vragenlijsten en screeningsinstrumenten: gebruik vragenlijsten en screeningsinstrumenten. Zowel leraren als ouders kunnen deze invullen. Er zijn verschillende signaleringsinstrumenten beschikbaar om kenmerken van begaafdheid in beeld te brengen.
• Toetsresultaten: leraren en andere begeleiders kunnen ook naar toetsresultaten kijken, al zeggen die niet alles. Het afnemen van een intelligentietest door een (externe) deskundige gebeurt vaak alleen als hier een extra aanleiding voor is.
• Stimulerend signaleren: door uitdagend materiaal aan te bieden wat soms wat misschien te hoog gegrepen lijkt, komen soms leerlingen boven drijven die je eerder niet waren opgevallen.

Meer weten?

• Lees in Onderpresteren door hoogbegaafden en wat je ertegen kunt doen hoe je onderpresteren bij hoogbegaafde leerlingen voorkomt
• In Omgaan met en uitdagen van hoogbegaafde leerlingen lees je hoe je hoogbegaafde leerlingen voldoende uitdaagt. 
• Bij Day a Week School gaan talentvolle leerlingen een dag per week naar een school waar de nadruk ligt op het stimuleren van analytische, creatieve en praktische vaardigheden.
• In Een soepele overgang van plusklas naar reguliere klas lees je hoe je voorkomt dat de overgang van plusklas naar reguliere klas een frustratiemoment wordt. 
• Met het vooroordelenspel kun je het gesprek over hoogbegaafdheid op gang helpen in je team.
• Het themanummer van Zorg Primair van september 2018 is volledig gewijd aan het werken met hoogbegaafde leerlingen op de basisschool.
• Stimulerend signaleren kun je inzetten als middel om hoogbegaafdheid bij leerlingen te herkennen.
• Zie de antwoorden van de Kennisrotonde over de meest effectieve manier van werken met (hoog-, meer-) begaafde leerlingen.
• Op de website van projecttalent.be lees je meer over het signaleren en diagnosticeren van hoogbegaafdheid en hoogbegaafdheid herkennen in de klas.
• Iselinge Hogeschool heeft de afgelopen jaren onderzoek gedaan naar het signaleren en begeleiden van hoogbegaafde leerlingen en heeft daarover een website gemaakt.